نمی شناسد، به رفتار خود ادامه می دهد.هر رفتاری هدفمند است، زیرا باعث
کم شدن فاصله بین آنچه که داریم و آنچه که دوست داریم داشته باشیم، می
شود. رفتار های خاص همیشه از این تفاوت به وجود می آیند.
ویژگیهای واقعیت درمانی
افراد وقتی شکایت می کنند که دیگران باعث رنج آنها شده اند. واقعیت
درمانی معتقد است خود را درگیر یافتن مقصر نکنید.
نظریه انتخاب به افراد می آموزد که صحبت کردن از چیزی که نتوانند
آن را کنترل کنند بی معنی است. واقعیت درمانی روی کنترل روابط تمرکز
می کند. اساس نظریه انتخاب این است: تنها فردی را که شما می توانید
کنترل کنید خودتان است.
برخی از ویژگیهای اساسی واقعیت درمانی عبارتند از:
-2 تأکید بر انتخاب و مسئولیت:اگر ما تمام کارهایی که انجام می دهیم
انتخاب کنیم، پس باید مسئول آنچه که انتخاب می کنیم باشیم. نظریه
انتخاب روی مسئولیت انتخاب کردن تمرکز دارد.
17
برای مثال درگیر بودن در فعالیت های معنی داری که خود انتخاب کرده
ایم مانند کار. این روش نه تنها نیاز به قدرتمند بودن را برآورده سازند
بلکه روش خوبی برای جلب احترام دیگران است.
اگر بزرگسالان به شکل هایی از فعالیت معنی دار نپردازند، به سختی می
توانندنسبت به خود احساس خوبی داشته باشند.
-1 حفظ کردن زمان حال: برخی افراد معتقد ند که مشکلات آنها در
گذشته شروع شده و باید برای کمک کردن به آنها به گذشته توجه شود.
واقعیت درمانی گذشته را رد نمی کند، نظر افراد درباره موفقیت های و
شکست های گذشته یا روابط درگذشته صحیح است، ولی آنچه که اتفاق
افتاده تمام شده و نمی توان آن را تغییر داد. هر چه بیشتر وقت خود را
صرف توجه کردن به گذشته کنیم از توجه به آینده عقب می مانیم.
-9 اجتناب ازتمرکز روی نشانه ها: گلاسر معتقد است افرادی که
علائم ونشانه های یک مشکل را دارند تصور می کنند که اگر فقط بتوانند از
نشانه ها رهایی یا بند به خشنودی دست خواهند یافت. مثلا در سردرد های
عصبی مسکن مصرف کنند یا نشانه های اضطراب و افسردگی را با داروهای
ضد اضطراب و افسردگی تخفیف دهند. آنها از پذیرفتن این واقعیت اکراه
18
دارند که رنج بردن آ نها کاملا ناشی ازتفکر ورفتاریست که خودشان
انتخاب کرده اند.
پرداختن طولانی به گذشته یا کاوش کردن نشانه ها به طولانی شدن حل
مشکل منجر می شوند. خلاص شدن از این دو سد راه و تمرکز روی
مشکلات زمان حال می تواند مدت زمان پیشرفت را به نحو قابل ملاحظه ای
کوتاه کند .
ده اصل بدیهی تئوری انتخاب
اساس "نظریه انتخاب" شالوده ای نظری در مورد رفتار آدمی، چرایی و
چگونگی آن است.در تئوری انتخاب ده اصل بدیهی وجود دارد که عبارتند
از:
2. تنها فردی که می توانیم رفتارش را کنترل کنیم، خود ما هستیم.
1. تنها چیزی که می توانیم به فرد دیگری بدهیم "اطلاعات" است.
9. تمام مشکلات دامنه دار و پایدار روانشناختی از مشکلات ارتباطی نشأت
می گیرند.
4. وجود یک رابطه مشکل دار، همواره بخشی از زندگی کنونی ماست.
19
9. آنچه در گذشته بر ما رفته است، بر شرایط کنونی ما اثری شگرف و
غیرقابل انکار دارد. اما ما می توانیم نیازهای بنیادین خود را به طور
مناسبی ارضا کرده و برای ارضای آن ها در آینده طرح و برنامه ریزی انجام
دهیم.
9. هر یک از ما یک جهان کیفی )دنیای مطلوب( خاص خود را در
ذهن خویش به عنوان "جهان مطلوبِ" دارد.
9. تمام آنچه از ما سر می زند "فقط یک رفتار" است.
2. از دیگر سو رفتار کامل از چهار عنصر یا مولفه تفکیک ناپذیر
برخوردار است که عبارتند از:
الف( عمل کردن
ب( فکر کردن
ج( احساس کردن
د( فیزیولوژی)کارکرد بدن یا احساسات جسمانی(
5. تمام رفتار کلی ما انتخاب شده است. ما بر عناصر و مؤلفه های عمل و
فکر به صورت مستقیم کنترل داریم و بر بخش احساسات و فیزیولوژی
20
)احساسات جسمانی( به صورت غیرمستقیم، از طریق آن که چگونه فکر یا
عملی را انتخاب کنیم، کنترل داریم.
21 . تمام رفتار کلی ما به وسیله "فعل" یا "اسم" خاصی نام گذاری شده و
قابل شناسایی اند. مثلاً : افسردگی )اسم(، افسردگی کردن )فعل( یا ترس
)اسم(، ترسیدن )فعل(.
رفتار هدفمند بر اساس پنج نیاز فطری
همان طور که گفته شد بر اساس تئوری انتخاب: همه آنچه از ما
سر می زند رفتار است و همه رفتارهای ما معطوف به هدفی است. ما هیچ
رفتاری را بدون هدف انجام نمی دهیم. هدف چیست؟هدف کوچکترین تا
بزرگترین رفتار ما، برای ارضای 9 نیاز فطری ماست.
طبق دیدگاه نظریه انتخاب انسان ها دارای 9 نیاز اساسی زیر هستند:
2. نیاز به بقاء
1. نیاز به محبت و تعلق پذیری
9. نیاز به قدرت یا پیشرفت
4. نیاز به آزادی و استقلال
21
9. نیازتفریح
این نیازها دارای ویژگی هایی هستند:
2  سرشتی هستند، نه آموخته شده
1  کلی هستند، نه اختصاصی
9  فراگیر و جهانی هستند، نه وابسته به هیچ فرهنگی
شرح پنج نیاز فطری:
2 نیاز به محبت و تعلق خاطر: همه دوست داریم که دوست داشته شویم و
دوست بداریم. اگر رابطه عاطفی )عشق و تعلق خاطر( هر انسانی تهدید
شود، از خود رفتارهای ناکارآمد نشان می دهد.
1 نیاز به آزادی: منظور از این نیاز، نیاز به استقلال فردیست. این که
فرد بتواند برای تعیین نحوه زندگی خود حق انتخاب داشته باشد و هیچ
گزینه ای )نوع آرایش مو، نوع و رنگ پوشش فرد( به او تحمیل نشود.
چرا که انسان دوست دارد خود، کنترل زندگی خود را به دست داشته باشد
و برای بیان خود آزاد باشد.
22
البته باید گفت آزادی های سیاسی و اجتماعی نیز، وجهی از این نوع
آزادی محسوب می شوند. بسیاری ازجوامع هستند که در آن ها هیچ
محدودیت سیاسی ای وجود ندارد، اما هنوز در روابط انسانی، بایدها
و نبایدهااز سوی سایر افراد و نه سیاست حاکم بر جامعه و دولت، به فرد
تحمیل می شوند. برای نمونه در مراودات فردی مانند روابط زوجین، که
یکی از طرفین برای دیگری بایدها و نبایدها را تعیین می کند، این که چرا
این لباس را پوشیدی؟ چرا این گونه خندیدی؟ در این صورت فرد با خود
فکر خواهد کرد که من برای خنده خودم هم آزادی ندارم. بنابراین احساس
خوشحالی و خشنودی نخواهد داشت. آزادی به این مفهوم که فرد بتواند
خود را مطابق سلائق، فهم و شعور خود مدیریت کند.
9 نیاز به پیشرفت و قدرت: هیچ فردی نمی خواهد درحالت سکون
بماند. همه، پیشرفت را دوست دارند و به محض احساس سکون و درجا
زدن، احساس افسردگی خواهند کرد.
انسان ها نیز همانند درخت تا زمانی که رشد می کنند، بالنده، با طراوت و
شاداب هستند؛ به محض این که ازرشد باز می ایستند، از درون
شروع به پوکیدن می کنند و در مقابل کوچکترین بادها، می شکنند.
23
4 نیاز به تفریح: تفریح یعنی کاری را فقط و فقط برای لذت بردن انجام
دادن.
امروز تمام تلاش ها به صورت مستمر، صادقانه و منظم معطوف پیشگیری و
مبارزه با اعتیاد است. اما با وجود تمام این تلاش ها تاکنون این پرسش مطرح
نشده است که چرا جوانان معتاد می شوند؟ چرا سن اعتیاد هر روز پایین تر
می آید؟
این حقیقت را باید پذیرفت که اعتیاد یک رفتار است. رفتار یک فرد معتاد
معطوف به هدفی است. تفریح، یکی ازمبانی بنیادین اعتیاد محسوب
می شود. افراد دور یکدیگر جمع می شوند و محفل و بزم کشیدن مواد
است و واقعا )fun( را ایجاد می کنند که این بزم در ابتدا نوعی سرگرمی
نیاز به تفریح آن ها را ارضا می کند. اما نمی دانند که ارضای کنونی این نیاز،
در آینده گرفتاری های بسیاری را به وجود خواهد آورد.
نیاز به تفریح، نیاز به لذت بردن از یک فعالیت است. باید این پرسش در
جامعه مطرح شود که برای تفریح افراد تا چه اندازه محدودیت ایجاد شده
است؟ فرد باید خلاقانه تفریح خود را انتخاب کند و برای تفریح وی، معیار
24
ارزشی قائل نشوند. چه بسا که در این صورت جوانان، تفریح را در منازل
برای خود خلق خواهند کرد.
اعتیاد ، یک واقعیت است و باید آن را پذیرفت. مواد مخدر در مراحل
اولیه، قبل از این که فرد را درگیر کند، تفریح فراوانی را برای فرد ایجاد
می کند.
نیاز به تفریح یک نیاز اساسی است. چرا دانش آموزان در مدرسه درس
نمی خوانند؟ برای این که مدرسه هیچ زمینه ای را برای تفریح آن ها ایجاد
نمی کند. در همه جای دنیا به کار واداشتن کودکان، خلاف قانون محسوب
می شود؛ این در حالی است که در مدارس ایران دانش آموزان برای منزل
تکلیف و کار دارند. این دانش آموزان هنوز به سن کار نرسیده اند و باید
تفریح و بازی کنند، باید جهان را کشف کنند.
مدرسه باید قادر باشد درس را با تفریح درهم آمیزد. چرا که در این
صورت نیاز به تفریح دانش آموزان نیز برطرف خواهد شد. از آن جایی که
یادگیری و پیشرفت نیز بخشی از نیازهای افراد محسوب می شوند، قرار
دادن این دو نیاز در کنار تفریح باعث می شود دانش آموز در یابد که هم باید
تفریح کند و هم باید درس بخواند و پیشرفت کند.
25
9 نیاز به بقا: مسکن، پوشاک و خوراک که پول در تامین آن ها نقش
اساسی را ایفا می کند، به همراه احساس امنیت مولفه های اصلی نیاز به بقا
محسوب می شوند.
البته باید توجه داشت که هر رفتار ضرورتا یک نیاز را ارضا نمی کند.
برای نمونه ممکن است انگیزه های فرد در پرداختن به شغل خود موارد
زیر باشند:
کسب پول و درآمد، که ابزاری برای تامین نیاز به بقا محسوب می شود. ثابت
کردن خود به عنوان نیرویی مولدبه مدیریت محل اشتغال؛ کمک به کشور
برای دست یافتن به چشم اندازهای جامعه به منظور تامین نیاز به عشق و
تعلق خاطر؛ یافتن گزینه های کاری جدیدتر برای توانمندتر شدن، که در
این صورت نیاز به آزادی فرد نیز تامین خواهد شد.
والدین باید بدانند کودک در هنگام لجبازی، در حال پافشاری کردن بر
روی ارضای یکی از نیازهای خود است و آن ها باید این نیاز کودک را
شناسایی کنند.
دانش آموز اگر تکالیف خود را انجام نمی دهد، از خود رفتاری نشان داده
است که معطوف به هدفی است؛ این هدف نیز در راستای ارضای یکی از
26
نیازهای محصور شده اوست. معلم می تواند به دانش آموز کمک کند تا این
محصوریت را از بین ببرد. دانش آموز قادر به بیان درست ناکامی خود
نیست. چنانچه معلم بداند چه کاری باید انجام دهد و چگونه برخورد کند،
پیوندی عمیق با دانش آموز برقرار خواهد کرد و به راحتی با دانش آموزان
کنار خواهد آمد.
ارضای این نیازهای پنج گانه ثابت نیست، بلکه به طور مداوم پویاست. اگر
نیازهای فعلی ما برطرف شوند، روز بعد باید به صورت مسوولانه
و واقع گرایانه، و منطبق بر نُرم جامعه ای که در آن زندگی می کنیم،
خواسته های جدید خود را ارضا نماییم.
گلاسر عنوان می کند که واقعیت درمانی قابل کاربرد برای افراد دچار
هر گونه مشکل از آشفتگی خفیف عاطفی گرفته تا گوشه گیری جنون آمیز
کامل است . این روش در مورد اختلالات رفتاری افراد جوان و سالمند و
مشکلات مربوط به الکلیسم و مواد مخدر ، موثر و موفق است . این نظریه به
طور وسیعی در مدارس ، موسسات تصحیحی ، بیمارستان های و مدیریت
تجاری بکار گرفته شده است . تمرکز این نظریه بر زمان حال و تفهیم ) این
نکته ( به اشخاص است که آنها اساسا" اعمال خود را در تلاش برای ارضای
27
نیازهای اساسی انتخاب می کنند . اگر موفق به این کار نشوند ، رنج می برند
و باعث رنج دیگران می شوند انتخاب های بهتر و مسئولانه تر که تقریبا
همیشه وجود دارد .
اهداف اساسی واقعیت درمانی
از اهداف اساسی واقعیت درمانی ، یافتن شیوه های موثر به منظور رفع
نیازها و یادگیری شیوه ی کنترل زندگی می باشد . هدف باید در چارچوب
واقعیت برای ارضای نیازهای اساسی باشد . دو نیازاساسی انسان در نظریه
واقعیت درمانی همان طور که گفته شد ، تبادل عشق و محبت و احساس
ارزشمندی است . این دو نیاز در تشکیل هویت موفق فرد نقش مهمی دارند .
در سایه ی این دو نیاز اساسی ، فرد قادر خواهد بود مسئولیت رفتارهای
خود را به عهده گیرد . فرد با انتخاب بعد مسئولانه شخصیت خود می تواند
هویتی موفق کسب کند.
برای رسیدن به این هدف ابتدا باید فرد آگاهی خود را افزایش دهد .
هنگامی که فرد نسبت به رفتارهای نادرست خود و شیوه های نامناسب کنترل
محیط از سوی خود آگاهی پیدا کند ، برای یادگیری شیوه ها و رفتارهای
28
جایگزین آمادگی بیشتری خواهد داشت. اولین مرحله شناسایی رفتارهایی
است که باید اصلاح شوند ، شناسایی رفتار غیر مسئولانه ، سپس پیدا کردن
راه حل های مناسب. فردکلیه ی راه حل های احتمالی حل مسئله را می نویسد،
سپس به بررسی و تجزیه و تحلیل راه حل ها می پردازد . او می تواند از بین
راه حل های مطرح شده مناسب ترین راه حل را برگزیند.
به نظر گلاسر هنگامی که فرد متوجه شود رفتارهای فعلی او نمی توانند
خواسته های او را تحقق بخشند ، می تواند رفتارهایی را انتخاب کند که
دستیابی به خواسته های او را تسریع می کنند .
در این مرحله لازم است که فرد ابعاد مختلف زندگی خود رابشناسد. به این
منظور می توان از انتظارات فرد شروع کرد. نظیر آنچه ازخود، خانواده ،
دوستان و محیط کار انتظار دارد .
تاکید بر حال
واقعیت درمانی بر رفتار های فعلی و زمان حال فرد تاکید دارد و وقایع
گذشته تا آنجا برای فرد مهم است که بر رفتارهای فعلی فرد تاثیر گذاشته
باشد . اگر مشکل ایجاد شده برای فرد در گذشته ریشه داشته باشد ، فرد
29
باید بیاموزد که چگونه مسائل گذشته را در زمان حال با توجه به نیازهای
زمان حال خود حل کند. در این مرحله فرد یاد می گیرد ، زندگی خود را
هدایت کند و بداند که به کجا می رود و رفتارهای او چه تاثیری در طی این
مسیر دارند . این مرحله مقدمه ی ارزشیابی رفتار را فراهم می سازد .
واقعیت درمانی علاوه بر تغییر نگرش ها و احساسات بر تغییر رفتار نیز
تاکید دارد.
از طریق طرح سئوالات مناسب، فرد خود را در جهت ارزشیابی
رفتارهای خود یاری می دهد : رفتار من در حال حاضر چگونه باشد ؟ آیا
خواسته های من واقع بینانه است ؟ چه رفتارهایی به من کمک می کنند و چه
رفتارهایی به من آسیب می رسانند؟ یکی از وظایف فرد مواجه شدن با پیامد
های رفتار خود و قضاوت در مورد کیفیت عمل آن هااست . مراجع بدون طی
کردن این مرحله ) خودسنجی ( قادر به تغییر خود نخواهد بود . فرایند
ارزشیابی اعمال ، تفکرات و احساسات موجب مسئولیت پذیری فرد می شود و
به شناخت رفتارهایی غیرموثر کمک می کند.
طرح ریزی : پس از این که مراجع آنچه را در صدد تغییر آن است
شناخت ، به دنبال کشف رفتار هایی است که جایگزین رفتارهای نامناسب خود
30
کند .